زمانی برای خمیازه كشیدن

در گفتارهای عامیانه و ضرب‌المثل‌ها همواره از خواب زمستانی سخن گفته شده است و این اصطلاح برای مردم واژه آشنایی است، اما واقعیت است كه خواب بهاری در عمل مصداق بیشتری دارد و همه ما به نوعی آن را تجربه كرده‌ایم. چه بسیار زمان‌هایی كه سر كلاس و محل كار و اتوبوس و تاكسی، خواب بهاری پلك‌های ما را سنگین و چشم‌های ما را قرمز كرده است، براستی چرا در بهار كه با شادابی و طراوت شناخته می‌شود، احساس خواب‌آلودگی به سراغ انسان می‌آید. كسالت بهاری از دیدگاه پزشكی بیماری محسوب نمی‌شود، بلكه این حالت ناشی از تغییرات بدن به واسطه گذر از فصل زمستان به فصل بهار است. این تغییرات تنها مختص انسان نیست، به طوری كه در میان جانوران تغییرات چشمگیری در این زمینه مشاهده می‌شود. كافی است نگاهی به پرندگان بیندازیم؛ اغلب پرندگان بر خلاف دیگر ماه‌های سال به ناگاه در اوایل اسفند یا ساكت می‌شوند یا بندرت آواز می‌خوانند. كسالت بهاری البته می‌تواند به افزایش آلرژی در این فصل نیز ارتباط داشته باشد. با فرارسیدن فصل بهار، میزان بروز آلرژی‌های فصلی و همچنین سرماخوردگی به‌دلیل متغیر‌بودن هوا افزایش می‌یابد كه برای كنترل آن، افراد مجبور به مصرف برخی داروهایی می‌شوند كه مصرف آنها، گیجی و خواب‌آلودگی در پی دارد. آمار نشان می‌دهد كه در ایران، 62 درصد رانندگان در حالت خواب‌آلودگی هم رانندگی می‌كنند كه این امر بسیاری از مرگ‌و‌میرها را در پی دارد. معمولا مصرف قرص‌های ضدحساسیت یا آنتی‌هیستامین كه برای برطرف‌كردن آبریزش بینی یا حساسیت‌ها مصرف می‌شود، احتمال تصادف را بالا می‌برد. طبق آمار ارائه شده در سال‌های اخیر 60 تا 70 درصد آلمانی‌ها نیز از كسالت بهاری رنج می‌برند. براین اساس، دانشمندان تحقیقات بسیاری را به منظور كشف علل تغییر وضعیت و دگرگونی احساسات در انسان‌ها و جانوران انجام داده‌اند. آنها با مطرح كردن این پرسش كه آیا دلیل این تغییر وضعیت بلند بودن روزهاست یا خیر، دست به آزمایش‌های متعددی زدند. از جمله آنكه آنها گروهی از پرندگان را در حاشیه پنجره‌ها و نزدیكی نور نگه داشته و برخی دیگر را در تاریكی مطلق اسكان دادند؛ نتیجه این شد كه پرندگان لب پنجره بسیار زیباتر و با نشاط‌تر از آنهایی آواز می‌خواندند كه در فضای تاریك زندگی می‌كردند. همچنین با كالبد شكافی برخی از پرندگان كشف شد كه مغز پرندگان در فصل بهار كمی‌ بزرگ‌تر از اندازه معمول می‌شود. دانشمندان دریافتند كه دو نوع هورمون در این رابطه نقش بسیار مهمی‌ دارند: هورمون �ملاتونین� كه هورمون خواب نیز نامیده می‌شود و هورمون �سروتورین� یا هورمون نشاط كه شادی‌آور بوده و ترشح آن موجب ایجاد تحرك و انرژی در بدن می‌گردد. هورمون ملاتونین توسط هیپوفیر در مغز تولید می‌شود و همان گونه كه اشاره شد، هدایت ریتم خواب و بیداری انسان برعهده این هورمون است. میزان بالای ملاتونین در بدن فعالیت جسم را كاهش داده و میزان نشاط و سرحالی را پایین می‌آورد، اما در طول روز و ساعات روشن سروتورین (هورمون شادی) بیشتری تولید می‌شود و این هورمون میزان فعالیت جسم را بالا برده و نشاط و احساس شادی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. به گفته پزشكان، سپری كردن 1 تا 2 ساعت در هوای آزاد بعد از طلوع خورشید می‌تواند به ترشح سروتورین بیشتر در فاصله زمانی كوتاهتر كمك كند كه نتیجه آن افزایش نشاط در بدن و رفع خستگی و كسالت است. دانشمندان همچنین معتقدند، تغییرات شدید آب و هوایی باعث نیاز بیش از حد معمول انسان به خواب در فصل بهار می‌شود. رگ‌های خونی بدن انسان به خوبی قادرند با هرگونه دمایی خود را وفق دهند. براین اساس رگ‌های بدن در فصل گرما گشاد و در سرما دوباره تنگ می‌شوند. با این وجود رگها نمی‌توانند در بهار به حد كافی و با سرعت مورد نیاز، خود را با تغییرات سریع و نسبتا شدید آب و هوایی تطابق دهند كه نتیجه این حالت ایجاد سرگیجه و سردرد در انسان است. از سوی دیگر، بدن انسان در فصل بهار به شدت نیازمند تامین انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی و مؤلفه‌های دیگر همچون آهن است؛ چرا كه كمبود این مواد مهم حیاتی، خون‌سازی را دچار اختلال كرده و به دنبال آن روند تامین اكسیژن مورد نیاز بدن نیز مختل می‌شود كه نتیجه آن خستگی، ضعف و افت كارایی بدن است. البته هر نوع خواب‌آلودگی در فصل بهار را نمی‌توان به حساسیت‌ها و آلرژی فصلی نسبت داد. دكتر قلعه‌بندی، متخصص اعصاب و روان در این باره می‌گوید: تا چند دهه قبل پرخوابی به عنوان نشانه تنبلی و تمارض، یك ویژگی نامطلوب شخصیتی یا حداكثر به عنوان نشانه‌ای از ناركولپسی (نوعی اختلال خواب كه با حملات خواب‌آلودگی در طول روز وكاهش هوشیاری مشخص می‌شود) تلقی می‌شد، اما توجه بالینی و علمی ‌به پرخوابی به دنبال شناخت نقش پرخوابی در بیماری‌های شدید و تهدیدكننده حیات، افزایش یافت. دكتر قلعه‌بندی علت‌های مختلف رفتاری، بیماری‌ها و داروهای مختلف در سبب‌شناسی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را موثر دانسته و افزود: مهمترین علت خواب‌آلودگی روزانه سندرم خواب ناكافی هنگام شب است. وی اختلال تنفسی مربوط به خواب مانند آپنه انسدادی خواب، اختلال ریتم سیركادین مانند سندرم فاز خواب تاخیری، اختلال خواب ناشی از نوبت كاری و بیماری‌های نورولوژیك مانند ناركولپسی و سندرم پاهای بی‌قرار را از مهم‌ترین علت خواب‌آلودگی مفرط روزانه دانسته و اضافه كرد: بیماری‌های داخلی مانند: نارسایی قلب، كلیه و كبد، بیماری‌های روانپزشكی مانند افسردگی و غیر تیپیك و انواع داروهای موثر بر سیستم عصبی مركزی مانند داروهای خواب‌آور نیز از دیگر علل ایجاد خواب‌آلودگی در روز به شمار می‌آیند. دكتر قلعه‌بندی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را اختلال شایعی دانست كه 10 تا 25 درصد از جمعیت عمومی‌ را در بر می‌گیرد. همین چند وقت پیش بود كه در خبرها آمده بود، محققان دانشگاه آكسفورد عامل ایجاد حس خواب‌آلودگی را كشف كرده‌اند. به گفته آنان میزان خواب انسان توسط یك رشته سلول عصبی درون چشم كنترل می‌شود. محققان دریافتند كه دو مركز عصبی در مغز به صورت مستقیم توسط این اعصاب فعال و كنترل شده و در انسان ایجاد حس خواب و بیداری می‌كنند. متخصصان امیدوارند با مشخص كردن كامل این سیستم بتوانند شیوه جدید درمانی برای جلوگیری از بروز اختلالات در سیستم خواب انسان و همچنین درمان آن ارائه دهن